ტერმინოლოგია

საუბარი სამოქალაქო დიპლომატიის როლზე კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარების პროცესში უნდა დაიწყოს ტერმინის განმარტებით. ამ კონცეფციის გამომხატველი რამოდენიმე ვარიანტი გამოიყენება: ”სამოქალაქო დიპლომატია”, ”სამოქალაქო ჩართულობა”, ”სახალხო დიპლომატია”, „სამოქალაქო დიალოგი“და სხვა. ჩემი აზრით, არცერთი მათგანი სრულად არ ასახავს ფენომენის არსს. სიტყვა "სახალხო" არ არის შესაფერისი, რადგან სამოქალაქო სექტორი ყოველთვის არ წარმოადგენს ხალხს - პირიქით, სამოქალაქო აქტივისტების საქმიანობა ემყარება ღირებულებებს, რომლებიც ყოველთვის არ არის მისაღები საზოგადოების კონსერვატიული ნაწილისთვის. საკუთარი გამოცდილებით შემიძლია ვთქვა, რომ არაკომფორტულად ვგრძნობ თავს, როდესაც ჩემს მოსაზრებებს აიგივებენ საზოგადოების მოსაზრებებთან. იგივე ეხება სიტყვა "დიპლომატიას". ეს ტერმინი მიზანშეწონილია მაშინ, როდესაც არსებობს მიზანი და უნდა ავირჩიოთ მეთოდი ამ მიზნის მისაღწევად - ძალის გამოყენებით ვაპირებთ მიზნის მიღწევას თუ სხვა გზით, მაგალითად დიპლომატიის საშუალებით. ჩემთვის სამშვიდობო პროცესის არსებობა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე საბოლოო მიზანი, ამიტომ ფენომენის არსი ყველაზე სრულად გამოიხატება ტერმინით „სამოქალაქო დიალოგი“. იგი თავის თავში გულისხმობს, რომ მხარეები დაინტერესებულნი არიან ცვლილებებით. ამ ფორმატში მონაწილეობას იღებენ ის ადამიანები, ვინც უკმაყოფილოა შექმნილი ვითარებით და სურთ ამ ვითარების შეცვლა. სამწუხაროდ, პოსტსაბჭოთა პერიოდში ჩამოყალიბებული პოლიტიკოსები ვერ ხედავენ დიალოგში ღირებულებას. მათ ეს არ სჭირდებათ, რადგან დიალოგის არარსებობა კარგად ამართლებს აგრესიის გარდაუვალობას (ყარაბაღის კონფლიქტი ამის სამწუხარო მაგალითია). ის, ვინც გამორიცხავს კონფლიქტის სამხედრო გზით გადაწყვეტას, ეძებს დიალოგს. ამ შინაარსში ვხედავ სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლების საქმიანობას, რომელთაც სურთ ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის მართვა გააძლიერონ ღირებულებითი კომპონენტით.

"სამოქალაქო დიალოგის" ძირითადი პრინციპები

სამოქალაქო დიალოგი ემყარება რამოდენიმე პრინციპს. პირველი არის თანასწორობა. ყველა მხარეს უნდა ჰქონდეს თანაბარი უფლებები. მეორე - კონფლიქტის მოგვარების ძალისმიერი მეთოდების ვარაუდის გამორიცხვა. რაც არ უნდა გავაკეთოთ კონფლიქტის გარდასაქმნელად ან გადასაწყვეტად, ჩვენმა მოქმედებებმა არ უნდა გამოიწვიოს ადამიანების უფლებების დარღვევის დაშვება. არ უნდა დაირღვეს ადამიანის ძირითადი უფლებები მაღალი მიზნების სახელით, რადგან არ არსებობს ადამიანის კეთილდღეობაზე მაღალი მიზანი. ადამიანებს არ უნდა შეეზღუდოთ მათი უფლებები: ქონების განკარგვის, განათლების მიღების, სამედიცინო დახმარების, გადაადგილების თავისუფლების, ეთნიკური ან რელიგიური იდენტობა და ა.შ.

ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობებში სამოქალაქო დიალოგი (ან სახალხო დიპლომატია, ან სამოქალაქო დიპლომატია - ვისთვის რომელი ტერმინია მისაღები) საომარი მოქმედებების დასრულების შემდეგ განვითარდა. როგორც ქართული ისე აფხაზრი მხრიდან გამოჩნდნენ ადამიანები, რომლებიც ომის შედეგებით - სიცოცხლის მოსპობით, ადამიანთა გაუჩინარებით, ქონების განადგურებით და უიმედობის გავრცელებით იყვნენ შეშფოთებულნი. მათ მოახერხეს ერთმანეთის მოძებნა. მათ შორის მეც ვიყავი - და მიუხედავად იმისა, რომ არ ვგეგმავდი კონფლიქტების მოგვარების თემას საფუძვლიანად ჩავღრმავებოდი, აღმოჩნდა, რომ მთელი ცხოვრება კონფლიქტის მოგვარების საკითხს და მშვიდობიან დიალოგს დავუთმე.

სოხუმი უნიკალური მულტიკულტურული ქალაქი იყო. სხვადასხვა ეროვნების ადამიანები ერთად იზრდებოდნენ - სწავლობდნენ, მუშაობდნენ, უხაროდათ, დარდობდნენ. თუმცა, ომის შემდგომი დიალოგის დასაწყისში აფხაზეთიდან გამოსული ქართველები პრაქტიკულად არ მონაწილეობდნენ. მონაწილეობდნენ აფხაზები და, ასე ვთქვათ, „თბილისელი“ ქართველები. სამწუხაროდ, ომის დასასრულისთვის სოხუმელებისთვის დამახასიათებელი ნდობის უნიკალური ფორმა გაქრა. ადგილობრივი აფხაზები და ქართველები უკვე აღარ ენდობოდნენ ერთმანეთს, ვისთანაც ათწლეულები ერთად ცხოვრობდნენ. ნდობა - სწორედ ეს ღირებულებაა ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტი, რომლის გარეშეც დიალოგი არ შედგება. აფხაზები თვლიდნენ, რომ ომის დროს ადგილობრივი ქართველები თბილისის მხარეს დადგნენ. მათი აზრით, ისინი არ ელოდნენ, რომ ქართველები ცალსახად აფხაზებს დაუჭერდნენ მხარს, მაგრამ იმედოვნებდნენ, რომ ისინი უფრო ნეიტრალურ პოზიციას დაიჭერდნენ. საბოლოოდ კი აღმოჩნდა, რომ ეთნიკურმა ნაციონალიზმმა გადაწონა ის უნიკალური მულტიკულტურული გარემო, რომელსაც ყველა უფრთხილდებოდა და რომელშიც ყველა უსაფრთხოდ გრძნობდა თავს. ამასთან, ვინაიდან დიალოგის არარსებობა აფერხებდა კონფლიქტის მოგვარებაზე მსჯელობის დაწყებას, ამიტომ ისინი უფრო იოლად თანხმდებობნენ უცხო ქართველებთან თანამშრომლობას. ეს საინტერესო ფენომენია, რომელიც სიღრმისეულ შესწავლას იმსახურებს. აფხაზებს სურდათ, გაეანალიზებინათ, რაც მოხდა და არ სურდათ ხიდების დაწვა, ამავე დროს, ისინი იმდენად არ ენდობოდნენ "თავიანთ" ქართველებს, რომ მზად იყვნენ, ეთანამშრომლათ საკმაოდ უცნობ ადამიანებთან, ვიდრე მათთან, ვისთანაც დიდხანს ცხოვრობდნენ. მიუხედავად ამისა, როგორც კი ქართულ-აფხაზურმა დიალოგმა შეუქცევადი ხასიათი მიიღო, მასში ჩაერთვნენ აფხაზეთიდან გამოსული ქართველებიც.

ნდობის გარდა კიდევ რა არის საჭირო?

დიალოგის მისაღწევად, ნდობის გარდა, საჭიროა მედიატორებიც. პირველი კონტაქტები, რომლებიც დღემდე აქტიურია, უცხოელებმა პარტნიორებმა დაამყარეს. ისინი იყვნენ, როგორც წესი, მეცნიერები, რომლებიც მოღვაწეობდნენ კავკასიაში. მათი დაინტერესება იყო უფრო ემოციური ვიდრე პროფესიული თუ ინსტიტუციონალური - ისინი კარგად ფლობდნენ ადგილზე ვითარებას. იცნობდნენ როგორც ქართველებს ისე აფხაზებს, უყვარდათ ეს ხალხები, ღელავდნენ მათზე. ბევრი მათგანი ჯერ კიდევ განაგრძობენ აქტიურობას ამ სფეროში. პირველ რიგში უნდა დავასახელოთ ეთნოგრაფი, პროფესორი პოლა გარბი, რომელის მრავალი წელი სწავლობდა აფხაზეთში მხცოვანობის ფენომენს. პოლა გარბის ძალისხმევამ, დაეახლოვებინა აფხაზები და ქართველები, შედეგი გამოიღო. 1997 წელს დაიწყო მუდმივმომქმედი სამოქალაქო დიალოგი. ასე გამოჩნდა ენთუზიასტების ჯგუფი, რომლის თითოეული წევრი მზად იყო დიალოგისთვის. თავდაპირველად შეთანხმდნენ, რომ შეხვედრები არ შეეხებოდა ომს და პოლიტიკას და განიხილებოდა მხოლოდ არაპოლიტიკური თემები (მაგალითად ეკოლოგია და ა.შ.). თუმცა, სულ მალე, ნდობა მონაწილეებს შორის იმდენად გამყარდა, რომ პოლიტიკაზე და კონლიქტის მოგვარებაზე საუბარი შესაძლებელი და გარდაუვალი გახდა. ხელისუფლების წარმომადგენლები სამოქალაქო საზოგადოების წევრებსა და ინსტიტუტებს ხშირად „ამხელენ“ პოლიტიზირებაში. მაგრამ ამაში მიუღებელი არაფერია. სამოქალაქო საზოგადოების წევრების მიზანი არაა ხელისუფლებაში მოსვლა. როგორც წესი, ისინი ზრუნავენ, მათთვის მიუღებელი პოლიტიკის შეცვლაზე. ასეთ შემთხვევაში, პოლიტიკის თემებზე მუშაობა სრულიად გამართლებული და დასაბუთებული აქტიურობაა.

უნდა ითქვას, რომ დიალოგის პროცესში ჩართვა ყოველთვის ინდივიდუალური გადაწყვეტილებაა. სამოქალაქო საზოგადოების მრავალი ღირსეული წარმომადგენელი საქმიანობს კონფლიქტის მოგვარების სფეროში არა იმიტომ, რომ ისინი ვინმემ დანიშნა ან კონკურსში გაიმარჯვეს, არამედ საკუთარი კეთილი ნებით, საკუთარი გადაწყვეტილებით. ასე რომ, მორიგი ღირებულება სამოქალაქო დიალოგში მონაწილებისთვის არის ინდივიდუალიზმი. ამ კატეგორიის ადამიანებისთვის ინდივიდუალური ჩართულობა აუცილებლად უნდა იყოს საჯარო. არავითარ შემთხვევაში ფარული და კონფიდენციალური. პირადი პასუხისმგებლობით განმსჭვალური მოქალაქეები ერთიანდებიან სხვადასხვა ინსტიტუტებში: არასამთავრობო ორგანიზაციებში, კავშირებში, ასოციაციებში, ალიანსებში. ხოლო ეს ინსტიტუტები უკავშირდებიან და თანამშრომლობას სთავაზობენ ხელისუფლებას, რათა განახორციელონ ღირებულებებზე დაფუძნებული ამოცანები.

მუდმივობა, მდგრადობა თანმიმდევრულობა ასევე წარმოადგენენ სამოქალაქო საზოგადოების საქმიანობის მნიშვნელობან ღირებულებებს. ერთჯერადი შეხვედრები შედეგს ვერ მოიტანს. იმისათვის, რომ მიიღოთ შედეგი, რომელიც ყველა მხარისთვის მისაღები იქნება, საჭიროა, ჩატარდეს სულ ცოტა 4-5 შეხვედრა მაინც. პირველი შეხვედრების შემდეგ, უნდობლობის ნიშნები ქრება და იწყება გულწრფელი დისკუსიები და დებატები.
დიალოგის პირველი ეტაპის კარგად მოთელვის შემდეგ, შესაძლებელი გახდა შემდეგ ეტაპზე გადასვლა. მას შემდეგ, რაც ქართულ-აფხაზური დიალოგის მონაწილეებმა გააცნობიერეს, რომ უკვე თამამად და კვალიფიცირებულად შეეძლოთ განეხილათ კონფლიქტის მოგვარების რთული საკითხები, გადაწყვიტეს თავიანთ შეხვედრებზე მოეწვიათ პოლიტიკოსები. პოლიტიკოსები, სრული პასუხისმგებლობით ჩაერთვნენ ამ პროცესში, მაგრამ ისინი თავს არიდებდნენ საჯაროობას. ამიტომ, შეიქმნა სხვა ფორმატი. ეს გადაწყვეტილება ემყარებოდა მსჯელობას: ჟენევის ოფიციალური მოლაპარაკებების გარდა, პოლიტიკოსები არსად საუბრობენ ერთმანეთთან. რატომ არ შეიძლება შეიქმნას ისეთი პლატფორმა, სადაც მათ ურთიერთობა შეეძლებათ არაოფიციალურ პირობებში? და რადგან ისინი არ იყვნენ მზად, საჯაროდ ესაუბრათ, ამიტომ, სამოქალაქო სექტორის საჯარო ფორმატისან განსხავებით, ეს ფორმატი დაიხურა. მხოლოდ შეხვედრის ფაქტი საჯაროვდებოდა. ასე რომ – ერთმანეთის პარალელურად, ორმა გრძელვადიანმა პროექტმა დაიწყო ფუნქციონირება. ორივე მუდმივად და რეგულარულად მოქმედი პროექტი იყო. მნიშვნელოვანი იყო პროექტების გრძელვადიანი ხასიათი. თუ დროის კონკრეტულ მონაკვეთში შეუძლებელი ხდებოდა ამა თუ იმ საკითხზე მსჯელობა, შესაძლო ხდებოდა, ამ საკითხის უმტკივნეულოდ განხილვა შემდეგ შეხვედრაზე გადატანით. ამრიგად, ეტაპობრივად, ნაბიჯ-ნაბიჯ გაჩნდა და გაიზარდა ნდობა სამოქალაქო სექტორსა და პოლიტიკოსებს შორის. ორივე პროცესი გაგრძელდა 2008 წლამდე. სამოქალაქო საზოგადოების დიალოგი, რომელიც „კალიფორნიის უნივერსიტეტის პროექტის“ სახელით დარჩა ცნობილი, უნიკალური იყო თავისი გახსნილობით. შეხვედრების შედეგების საფუძველზე, გამოქვეყნებული იქნა კრებულების მთელი სერია, სახელწოდებით ”ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის ასპექტები”. საერთო ჯამში, გამოიცა 17 ტომი სხვადასხვა თემაზე: რუსეთის როლი, ნატოსა თუ ევროკავშირის ფაქტორები, შავი ზღვისა და კავკასიის რესურსები და მრავალი სხვა თემები. კრებულები საინტერესოა არა მხოლოდ სტატიებით, არამედ იმითაც, რომ მათში, ასევე, გამოქვეყნდა კამათი და დისკუსიები. ეს იყო საინტერესო პირდაპირი დიალოგი. უკვე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამ პუბლიკაციებში ასახულია სამოქალაქო დიალოგის განვითარების ისტორია. ხოლო პოლიტიკოსების ჩართულობით შექმნილმა ფორმატმა, რომელიც „შლაინინგის პროცესის“ სახელით გახდა ცნობილი, ორი მნიშვნელოვანი დოკუმენტი შექმნა. ერთ-ერთი მათგანი ერთხანს გამოხატავდა აფხაზური მხარის პოზიციას, მეორე - საქართველოს სამოქალაქო საზოგადოების (სამწუხაროდ, არა ხელისუფლების) პოზიციას. აფხაზურმა მხარემ თბილისს შესთავაზა დოკუმენტი სახელწოდებით "მომავლის გასაღები", ხოლო ქართველმა ექსპერტებმა შეადგინეს კონცეფციის ტექსტი „აფხაზეთის განსაკუთრებული სტატუსის შესახებ საქართველოს შემადგენლობაში“, სადაც ჩამოყალიბებული იყო საკმაოდ თამამი იდეები იმის თაობაზე, თუ როგორ შეიძლება აფხაზეთის სუვერენიტეტი დაცული და განვითარებული ყოფილიყო საქართველოს შემადგენლობაში. ზოგადად, სამოქალაქო დიალოგმა გავლენა მოახდინა საზოგადოებრივ აზრის ჩამოყალიბებაზე ქართულ საზოგადოებაში და ხელი შეუწყო აფხაზეთის საკითხის გახსნას. კრებულის თითოეული ტომის გამოცემა მოვლენა იყო - მას თან ახლდა პრეზენტაცია და მედიით გაშუქება.

სამწუხაროდ, სამხრეთ ოსეთის მიმართულებით მსგავსი არაფერი ხდებოდა. დარჩა კონტაქტები ტრადიციული საზოგადოების ღირებულებების დონეზე (ნათესაური, სამეზობლო, საოჯახო და ა.შ. ურთიერთობები), მაგრამ ისინი ვერ გადაიზარდა ინსტიტუციურ ურთიერთობებად. ალბათ ამ ვითარებამ დათვური სამსახური გაუწია სამოქალაქო აქტიურობას. თბილისში და ცხინვალში სამოქალაქო საზოგადოებებს შორის რომ ყოფილიყო ისეთი ინტენსიური კონტაქტები, როგორიც თბილისსა და სოხუმს შორის, შეგვეძლო თავიდან შეგვემჩნია და ყურადღება გაგვემახვილებინა დაძაბულობის გაფართოებაზე, რომელმაც 2008 წლის აგვისტომდე მიგვიყვანა. მაგრამ ინსტიტუციურ დონეზე არავინ იყო, რომ ამის შესახებ საზოგადოების ყურადღება მიეპყრო. სამოქალაქო აქტიურობა სახანძრო სიგნალიზაციას ჰგავს. მას არ შეუძლია ცეცხლის ჩაქრობა, მაგრამ მას შეუძლია, ხანძრის თავიდან აცილება ან ხანძრის შედეგების მინიმუმადე დაყვანა. აფხაზეთში სამოქალაქო "სახანძრო შეტყობინების სისტემა" მუშაობდა, მაგრამ სამხრეთ ოსეთში - სამწუხაროდ, არა.

პერსპექტივები და დასკვნა

ქართულ-აფხაზურ დიალოგში ახალი თაობა მოვიდა. მნიშვნელოვანია, რომ ახალგაზრდებს არა აქვთ ომის გამოცდილება. ახალ თაობას ემოციურად ნაკლები სტრესი აქვს. მათ აქვთ ნაკლები ინდივიდუალურობა და მეტი ინსტიტუციონალური ჩართულობა. ისინი განათლებულები არიან, ზოგი დასავლეთში სწავლობდა, ლაპარაკობენ სხვადასხვა ენებზე, იცნობენ ადამიანის უფლებებსა და დემოკრატიულ ღირებულებებს. ამიტომ თავიანთ პერსპექტივებსა და პირად განვითარებას წინა თაობებისგან განსხვავებულად ხედავენ.

სამოქალაქო დიალოგი ემყარება უნივერსალურ ადამიანურ ღირებულებებს. მასში ნაციონალიზმის ადგილი არ არის. იგი ყოფს საზოგადოებებს და ხელს უშლის დაახლოებას. ეს ცხადად გამოჩნდა ბოლო 28 წლის განმავლობაში. იმისათვის, რომ დიალოგი გაგრძელდეს, მნიშვნელოვანია ისეთი ღირებულებების შენარჩუნება, როგორიცაა - თანასწორობა, ნდობა, სამართლიანობა, თანმიმდევრულობა. ქართულ-აფხაზური დიალოგის თვითმფრინავმა ჰაერში რომ უსაფრთხოდ იფრინოს, სახმელეთო სამსახურები კარგად უნდა მუშაობდნენ. იმისათვის, რომ ქართულ-აფხაზური ურთიერთობები აქტუალური დარჩეს, საჭიროა სხვა დიალოგების სხვა ფორმატებიც, როგორიცაა შიდა ქართულ-ქართული სამოქალაქო და პოლიტიკური დიალოგები.

პაატა ზაქარეიშვილი



РОЛЬ ГРАЖДАНСКОЙ ДИПЛОМАТИИ В ПРОЦЕССЕ МИРНОГО УРЕГУЛИРОВАНИЯ КОНФЛИКТА

Терминология

Разговор о роли гражданской дипломатии в процессе мирного урегулирования конфликта стоит начать с терминологии. Используется несколько вариантов этого понятия: «гражданская дипломатия», «гражданское вовлечение», «народная дипломатия» и другие. На мой взгляд, ни одно из них не отражает в полной мере суть феномена. Слово «народная» не подходит, потому что гражданский сектор не всегда представляет народ – наоборот, работа гражданских активистов основывается на ценностях, не всегда приемлемых для консервативной части населения. Про себя могу сказать, что чувствую себя некомфортно, когда в моих личных взглядах пытаются разглядеть позицию народа. То же касается и слова «дипломатия». Оно уместно тогда, когда есть цель, и надо выбрать, добиваться ее силовыми методами или дипломатичными. Для меня главнее само существование мирного процесса, чем конечная цель, поэтому наиболее полно суть феномена выражает термин «гражданский диалог». Он предполагает, что стороны заинтересованы в изменениях – в нем участвуют те, кто недоволен сложившейся ситуацией и хочет ее изменить. Политики в диалоге не участвуют. Он им не нужен – отсутствие диалога порой служит обоснованием агрессии (Карабахский конфликт – печальный пример). Диалога ищут те, кто не хочет военного решения конфликта. Он показывает, насколько сложна тема, можно ли ее преодолеть сейчас или лучше отложить на время и заняться другой. Именно в этом разрезе я вижу деятельность гражданских активистов, которые хотят сдвинуть грузино-абхазский конфликт с мертвой точки.

Основные принципы «гражданского диалога»

Гражданский диалог основывается на нескольких принципах. Первый – равноправие. Все стороны должны иметь равные права. Второй – исключение допущения силовых методов решения конфликта. Что бы мы не делали для трансформации или разрешения конфликта, наши действия не должны приводить к страданиям людей. Основные права человека не должны нарушаться во имя высоких целей, потому что нет целей более высоких, чем благополучие человека. Люди не должны лишаться прав (возможности распоряжаться собственностью, получать образование, медицинскую помощь и др.). Если такие фундаментальные свободы человека, как свобода передвижения, образование, этническая или религиозная идентичность, ограничиваются или нарушаются.
Важно отметить, что гражданский диалог (или народная дипломатия, или гражданская дипломатия – кому как удобно) в грузино-абхазских отношениях сложились после окончания боевых действий. И на грузинской стороне, и на абхазской были люди, обеспокоенные последствиями войны – гибелью людей, разрухой, бесперспективностью. Они стали общаться. Я был одним из них – и хотя глубоко погружаться в тему я не планировал, но получилось так, что конфликтологии и мирным диалогам я посвятил всю свою жизнь.

Сухуми был уникальным многокультурным городом. Все росли вместе – учились, работали, радовались, горевали. Но, в начале послевоенного диалога абхазские грузины практически не участвовали – участвовали абхазы и, условно говоря, тбилисские грузины. Почему? Потому что пропало доверие. Абхазы перестали доверять тем, с кем дружно жили все это время. А доверие, пожалуй, самый важный компонент – без него не может быть диалога. Абхазы чувствовали некоторую обиду за то, что во время войны местные грузины встали на сторону Тбилиси. Конечно, они не ждали, что грузины примут однозначно абхазскую сторону, но предполагали, что они выработают более нейтральную позицию. А в итоге получилось, что идеи национализма перевесили ту уникальную мультикультурную среду, которую все лелеяли и в которой все чувствовали себя хорошо. Поэтому абхазы неохотно общались с абхазскими грузинами. Однако они доверяли новым, незнакомым грузинам, вроде меня – таких было 10-15 человек. Это интересный феномен, заслуживающий углубленного изучения. Абхазы хотели разобраться в том, что случилось, и не хотели сжигать мосты, при этом они настолько не доверяли «своим» грузинам, что готовы были общаться скорее совершенно незнакомым людям, чем тем, с кем вместе прожили долгое время. Впоследствии, конечно, в диалог вовлеклись и абхазские грузины, но самые первые контакты Сухуми и Тбилиси на гражданском уровне были налажены именно по такому принципу – доверяли новым людям, а не старым.

Что еще, кроме доверия?

Чтобы диалог состоялся, кроме доверия, нужны посредники. Первые контакты, жизнеспособные до сих пор, налаживали иностранцы. Это были зарубежные ученые, работавшие на Кавказе. Они были заинтересованы не институционально, а эмоционально – они хорошо знали ситуацию, знали грузин, абхазов, любили эти народы, переживали за них. Эти люди до сих пор сопровождают гражданский диалог. Одним из них была этнограф, профессор Пола Гарб – она изучала феномен долголетия в Абхазии. Надо сказать, любая поддержка диалога – это всегда индивидуальное решение. Много достойных участников гражданского общества занимаются урегулированием конфликта не потому, что их назначили или они выиграли конкурс, а по своей доброй воле, по своему личному решению. При этом важно, чтобы индивидуальная вовлеченность не оставалась внутри человека, ее надо выносить на публику – создавать институты и неправительственные организации, общаться с властями, добиваться целей. Представителей гражданского общества нередко упрекают в политизированности. Но она приемлема, если цель активистов – не стремиться к власти, а влиять на политику, менять ее со стороны, а не изнутри. В этом смысле, участники диалога стараются быть деполитизированными.

Старания и усилия Полы Гарб связать абхазов с грузинами дали результат. В 1997 году начался гражданский диалог. Подобно тому, как одиночные капли, падающие с неба, собираются в струйки, а затем в дождь, появилась группа энтузиастов, каждый из которых был готов вовлечься в диалог. Встречи между Сухуми и Тбилиси стали проходить регулярно. Они получили название «проект Калифорнийского университета». На первых порах было обговорено, что встречи не будут касаться войны и политики, обсуждаться будут внеполитические темы (экология и др.). Но была надежда, что рано или поздно мы проникнемся друг к другу доверием и начнем говорить и о политике. Залогом успешности гражданского диалога являются регулярность и долгосрочность. Одноразовые встречи ничего не дают. Чтобы получить результат, устраивающий все стороны, надо провести как минимум 4-5 встреч. И действительно, через несколько встреч плотина первого недоверия была прорвана, и мы стали говорить честно и откровенно. В руках были не автоматы, а слова – ими можно было спорить, но не убивать.

Следующий этап

Первый этаж здания диалога был заложен, можно было надстраивать второй. Поняв, что обсуждать важные темы по силам, участники гражданского диалога решили приглашать на встречи политиков. Политики с радостью вовлеклись, однако они избегали публичности. Поэтому мы придумали другой формат (сегодня всем, кто занимается грузино-абхазским конфликтов, он известен как «Шляйнингский процесс»). Мы рассуждали так: политики не говорят друг с другом нигде, кроме Женевы. Почему бы не создать площадку, где они бы могли общаться вне Женевы? И раз они не готовы говорить публично, пусть формат будет закрытым. Будет известно лишь о факте встречи, но ни одно слово не будет фиксироваться и не выйдет наружу. «Шляйнингский процесс» работал по такой схеме: во встрече участвовали по 7 человек с каждой стороны: три представителя власти, два – оппозиции, два – гражданского сектора. Разговоры не выносятся на публику, но внутри говорим откровенно.
Так параллельно стали действовать два долгосрочных проекта: один – Калифорнийского университета (открытый, публичный, с участием гражданского сектора), другой – «Шляйнингский», закрытый, с участием политиков. Оба – постоянные, действующие на регулярной основе. Долгосрочность проекта важна тем, что если сегодня не удалось что-то сказать, можно сказать на следующей встрече. Не остается недосказанности, есть время пообтесаться и привыкнуть друг к другу. Так постепенно, шаг за шагом появлялось и росло доверие между гражданским сектором и политиками. Оба процесса продолжались до 2008 года.

Результаты диалога

Проект Калифорнийского университета был уникален своей открытостью. По итогам встреч мы выпускали сборники под названием “Аспекты грузино-абхазского конфликта”. Всего опубликовано было 17 томов по разным темам – роль России, вступление в НАТО, ЕС, черноморские факторы, общекавказский контекст и другие. Сборники интересны не только статьями, но и тем, что в них публиковались также споры и дискуссии. Это был интересный живой диалог. Сейчас можно сказать, что эти публикации зафиксировали историю развития гражданского диалога.

Из «Шляйнингского процесса» выросло два важных документа. Один из них стал в свое время позицией Абхазии, другой – позицией гражданского общества Грузии (к сожалению, не властей). Абхазская сторона предложила документ «Ключ к будущему». Грузинские эксперты составили текст об особом статусе Абхазии в составе Грузии, в котором были озвучены довольно смелые идеи того, как Абхазия может формировать свой суверенитет в составе Грузии и как создать единое государство, где будут защищены интересы абхазского населения.

В целом, гражданский диалог влиял на общественное мнение в грузинском обществе. Он способствовал открытости абхазской темы. Мы рассказывали грузинскому обществу о том, как живут люди в Абхазии и что их волнует. Выход каждого тома книги был событием – он сопровождался презентацией и освещением в СМИ.

Вкратце о Южной Осетии

В югоосетинском направлении ничего подобного не происходило. Там были контакты на индивидуальном уровне (родственники, соседи и т.д.), но они не переросли в институциональные. Южная Осетия не была закрыта, потребности в активном гражданском обществе не было. Возможно, такая ситуация оказала медвежью услугу. Мы упустили момент роста напряженности. Если бы между гражданским обществом Тбилиси и Цхинвали были такие же интенсивные контакты, как между Тбилиси и Сухуми, возможно, удалось бы избежать эскалации, которая привела к августу 2008 года. Но некому было «кричать». Гражданский активизм — это как пожарная сигнализация. Она не может потушить пожар, но она может сигнализировать о нем, предупредить его и смягчить последствия. Часто от гражданского общества требуют, чтобы не было войны. Но функция гражданского общества не в этом, а в том, чтобы быть начеку. По Абхазии гражданская «пожарная система» работала, по ЮО – увы, нет.

Перспективы и Заключение

В грузино-абхазский диалог пришло новое поколение. Важно, что у молодых нет опыта войны. Это тяжелый груз. Новое поколение эмоционально менее нагружено. У них меньше индивидуальной вовлеченности и больше институциональной. Они образованы, некоторые учились на Западе, владеют языками, знакомы с правами человека и демократическими ценностями. Они видят свои перспективы и свое личное развитие иначе, чем предыдущие поколения.
Гражданский диалог основывается на общечеловеческих ценностях. В нем нет места национализму – он прекрасно это продемонстрировал за последние 28 лет. Чтобы диалог продолжался, важно сохранить ценности – равноправие и доверие. Чтобы самолет грузино-абхазского диалога держался в воздухе, должны хорошо работать наземные службы. Чтобы грузино-абхазские отношения держались в полете, нужны другие диалоги. Грузино-абхазское общение важно, но не менее важен внутренне грузино-грузинский диалог. Надо вести диалог внутри грузинского общества на разных уровнях – на уровне международных организаций, экспертов, СМИ и т. д.

Паата Закареишвили


The role of public diplomacy in the conflict resolution process

By Paata Zakareishvili

Terminology

Before looking into the role of public diplomacy in the peaceful conflict resolution process, it is important first to have an overview, and understanding, of the terminology used in the article. Several terms are used most frequently in this case: “public diplomacy”, “public involvement”, “people’s diplomacy” or “peoplomacy” and some others. In my view, none of them adequately communicates the true meaning of the process. It does not seem appropriate to me to use the word “people” because the civil sector not necessarily represents the people and vice versa. The work of civil activists is often based on values that may be unacceptable for the conservative part of the society. I usually feel uncomfortable when someone is trying to interpret my personal views as being representative of the general public opinion. The same is true of the word “diplomacy”. It can be relevant when there is a clear goal and one needs to choose between using force or diplomacy to achieve it. For me, however, the very existence of the peace process is more important than its end goal. That is why I think that this process can be best defined as “public dialogue”. It implies that all involved parties share a common goal to challenge – and ultimately change – the status quo, as it does not satisfy them any longer. Politicians take no part in such dialogue. They don’t need it – the lack of dialogue is sometimes a convenient excuse for violence and aggression (the Karabakh war being a sad example). The dialogue is a preferable choice for those who are opposed to using military means in conflict resolution. It allows to find out how complex the problem is and decide whether it’s better to try to solve it now or delay for a later time and address other issues instead. I prefer to look at the work of the civil activists seeking to break the deadlocked Abkhaz-Georgian conflict resolution process right through the prism of such dialogue.

The basic principles of the “public dialogue”

The public dialogue rests on several main principles. The first is equality. All participants should be treated as equal partners. The second requires to denounce the use of force or threat of force in the conflict resolution process. Regardless of how we decide to settle or transform the conflict, people should not suffer from our decisions. Human rights and civil liberties should never be trampled on in the name of some “noble cause”, as nothing is worth more than human life and nothing is more important than people’s well-being and security. Nobody should be denied their rights and freedoms, such as freedom of movement, access to education and medical care, private property ownership, ethnic or religious identity, etc.
It is important to note that the Abkhaz-Georgian public dialogue (or people’s diplomacy or public diplomacy, whichever one you choose) began to develop in the wake of the war. There were people on both sides of the divide, the Abkhazians and Georgians, who were genuinely concerned about consequences of the conflict – the loss of life, long lists of missing people, destruction of property, the rise of hopelessness. They found each other and started talking. I was one of them and although initially I had no intention to engage in this process too much, I eventually went on to devote my entire life to conflict studies and peace dialogues.

Sukhumi used to be a unique multi-cultural city. People from different ethnic backgrounds grew together here as community – they studied together in schools and universities, they worked together, they enjoyed their lives and shared their happy days and hardships with one another. However, Georgian residents of Abkhazia who fled their homes during the war were not involved in the early stages of the post-war Abkhaz-Georgian dialogue. At that time the Georgian side was represented in the talks by participants who can be loosely described as “Georgians from Tbilisi”. Why? Because the mutual trust, a unique feature Sukhumi was once known for, was gone. Despite a decades-long shared history of living together, the former Abkhaz and Georgian neighbors and friends stopped trusting each other. Trust is the most valuable currency in any relationship and there is no dialogue without trust. The Abkhazians felt that they were let down by the local Georgians because the latter sided with Tbilisi. Of course, they did not expect them to support the Abkhazian side in the conflict but they hoped that the Georgians would at least opt for a more neutral stance. In the end, the unique and widely cherished multicultural environment where everyone felt safe fell victim to nationalism. That is why the Abkhaz people were reluctant to talk to Abkhazia’s Georgians. However, being aware that dialogue was the only way to start serious discussions about how the conflict could be resolved or transformed, the Abkhazians were open to talks with, so to speak, “outsider” Georgians or people like me – initially, there were 10-15 such trusted people. It’s an interesting phenomenon which requires a separate study. The Abkhazians were anxious to analyze what happened but did not want to burn their bridges. At the same time, they were so mistrustful of Abkhazia’s Georgian residents that they would rather interact with complete strangers than the people with whom they had lived together for years. True, these Georgians joined the dialogue later, but the first informal contacts between Tbilisi and Sukhumi were based on the principle – trust in strangers, distrust of old friends.

What else is necessary besides the trust?

Apart from trust, one more thing is required for a dialogue to succeed – mediation. The Abkhaz-Georgian contacts, which are still ongoing, were initially mediated by international partners, mostly foreign scholars with an extensive experience of work in the Caucasus. Their interest in mediation was emotional rather than institutional or professional – they had in-depth knowledge of the situation on the ground, they knew the Abkhazians, they knew the Georgians, they loved both communities and felt compassion and empathy for them. These people have been involved in the public dialogue since its inception to the present days. The first to mention is a well known ethnographer, Professor Paula Garb, who spent years studying the longevity phenomenon in Abkhazia, which is famous for its unusually high number of long-living people. Her efforts bore fruit – the ice in the Abkhaz-Georgian relations began to thaw. In 1997 the public dialogue became permanent and a group of dedicated enthusiasts, each ready to contribute their best efforts to the process, emerged on both sides. The regular Sukhumi-Tbilisi talks have become known as “California University Project”. At first, its participants agreed to avoid too sensitive topics, such as war or political problems, and focus instead on neutral themes (environmental protection, etc). Over time, however, confidence has improved and discussions inevitably turned to political issues. Governments often accuse the civil society of being politicized. But in this case, politicization is not a bad thing. Civil activists do not seek power, their job is to try and change laws, regulations and policies they deem unfair through advocacy and lobbying. So, as advocates of change, they can and should talk about politics.
It is important to note that the decision to engage in a dialogue is always a personal choice. Lots of renowned civil activists participate in the conflict resolution efforts not because they are ordered to do so or because it is the prize they won in a lottery. It is their free choice, their bona fide commitment. It means that individualism is equally important for a dialogue. But individual involvement of these people should always be public and never secret or confidential. Responsible citizens join together to create different institutions – non-governmental organizations, unions, associations – which communicate and cooperate with governments to propose and implement value-based initiatives.
The success of the public dialogue is also largely dependent on such key principles as regularity, consistency and sustainability. One-off meetings are unhelpful. A series of at least 4-5 meetings is necessary to achieve mutually acceptable results. After a few initial meetings the wall of mistrust cracks and discussions turn free and candid.

The next stage

The success of the first meetings laid the groundwork for the next stages of the dialogue. By that time the participants had realized that they were already competent enough to talk about more complex and sensitive issues of the conflict-resolution process and decided to elevate the process to the next level by inviting politicians from both sides to join the talks. Politicians accepted the invitation with appreciation and enthusiasm, but they sought to keep their involvement confidential in order to avoid unwelcome publicity. A new format of the dialogue (which has become known as “Schlaining Process”) was created as a result. Its creation was based on the following underlying argument: Why should be there only one, official platform for politicians to talk to each other – Geneva international discussions? Isn’t it reasonable to have another, unofficial one where politicians can mingle with their counterparts in informal setting? Given their desire to shun publicity, the decision was made to hold these talks away from the public eye, behind closed doors. Only information about the existence of these meetings was made publicly available, while information about what was discussed and who was present was kept under wraps. Two simultaneous long-term projects went ahead alongside each other in following years: California University Project (open and public discussions between civil-sector activists) and Schlaining Process (behind-closed-doors talks where each party was represented by a 7-member delegation: 3 government officials, 2 opposition politicians and 2 civil-sector representatives). It was a continuous process and talks were held on a regular basis. If one meeting was not enough to cover all topics of interest, the discussion could be easily continued at follow-up talks. Gradually, one small step after another, trust increased between the civil sector and the politicians. Both projects continued until 2008.

The results of the dialogue

The California University Project will go down in history as a unique example of openness and transparency. The results of the discussions were published in a series of journals “Aspects of the Abkhaz-Georgian conflict” (17 volumes in total) covering a wide range of topics: the role of Russia, the factor of NATO and European Union, the resources available in the Black Sea and Caucasus regions, etc. The series include articles and discussion materials, and make quite interesting reading. It was an informed and lively discussion. These publications offer a fascinating insight into the history of the Abkhaz-Georgian public dialogue.
The Schlaining Process, for its part, produced two significant documents – one of them once reflected Abkhazia’s official position, the other presented the Georgian civil society’s (sadly not the government’s) stance. The Abkhazian side also put another document on the table, titled “The Key to Future”, while Georgian experts prepared a conceptual framework for Abkhazia’s special status within the Georgian state with some quite bold ideas about how to ensure and protect Abkhazia’s sovereignty and the Abkhaz people’s interests without violating Georgia’s territorial integrity.
On the whole, the Abkhaz-Georgian public dialogue had a noticeable impact on the Georgian public opinion and helped to open up the theme of Abkhazia. The release of every new volume was a widely publicized event with presentations and extensive media coverage.

A few words about South Ossetia

Unfortunately, nothing of the kind happened in South Ossetia. Traditional social relations (individual contacts between neighbors, relatives and friends) continued there but they did not evolve into any effective institutional forms. Since South Ossetia was open, there was no need for active civil society and this factor seems to have done the civil sector a disservice. Had contacts between civil sector groups of Tskhinvali and Tbilisi been as intense as they were between Tbilisi and Sukhumi, the escalation of the conflict that culminated in August 2008 might have been evaded. There was nobody on the institutional level to raise the alarm. Civil activism can be likened, in a way, to a fire alarm system. It can’t put out the fire but it can set the alarm bells ringing in order to prevent a disaster or mitigate its consequences. There is a popular misconception that the civil society can and should prevent a war. But this is not what the civil society is supposed to do – what it is supposed to do is to remain vigilant at all times. In Abkhazia the civil “fire alarm system” proved effective, in South Ossetia it failed.

Future prospects and conclusions

A new generation of civil activists has taken over the Abkhaz-Georgian public dialogue. It is important that they have not experienced the war and its horrors, and they are not as emotionally burdened as the previous generation. The degree of their institutional involvement is higher than their individual engagement. They are well-educated, some of them western-educated, fluent in foreign languages, and sufficiently knowledgeable about human rights and democratic values. They see their prospects and their personal development priorities from a different angle, compared to their predecessors.
The public dialogue is built on universal human values. There is no place for nationalism, which divides societies and hampers reconciliation, as the last 28 years can attest. The dialogue will continue only if its main principles are respected – equality, mutual trust, justice and consistence. The “airplane” of the Abkhaz-Georgian dialogue will fly safely in the sky only if “air traffic controllers” do their job well. Other forms of dialogue, such as internal Georgian-Georgian public and political discussions, are needed to keep the Abkhaz-Georgian relations “airworthy”.



ფოტო: JAM NEWS